رهبران سیاسی ایران از حضور نمایندگان روحانیت در سپاه و آموزشهای عقیدتی سیاسی برای حفظِ کنترل و نفوذ غیرنظامیان در نیروهای سپاه پاسدارن انقلاب اسلامی استفاده کرده اند. اما بررسی دقیق تر ساختار و مطالبِ عقیدتی سیاسی سپاه نشان می دهد که نه تنها سپاه از سیاست دور نشده، بلکه در حقیقت با انکار آموزشهای اولیه، اعضای خود را تشویق می کند تا در سیاست مداخلۀ فعال داشته باشند. آموزشهای عقیدتی سیاسی سپاه به کادر افسران خود تعلیم می دهد که با وفاداری کامل و بی چون و چرا به سپاه، به ادارۀ کشور بپردازند.
در اغلب رژیمهای توتالیتر، آموزشهای عقیدتی سیاسی از ابزارهای اصلی کنترل نیروهای مسلح توسط رهبران سیاسی و غیرنظامی است. برای مثال، کمیسرهای کا. گ. ب. افکار و عقاید افسران ارتش سرخ را کاملاً تحت نظر داشتند، و هرگاه یکی از آنان از خط فکری رهبر شوروی تخطی می کرد بلافاصله از کار بر کنار می شد. صدام حسین، رئیس جمهور سابق عراق، کادر سیاسی امنیتی نسبتا کوچکی را مامور کرده بود تا از کودتاهای نظامی جلوگیری کنند. اما در جمهوری اسلامی، در واقع، آموزشهای عقیدتی سیاسی وسیلۀ نفوذ و مداخلۀ سپاه در امور غیرنظامیان و کانونهای قدرت روحانیت شده است.
سپاه پاسداران، اصولا یک سازمان ایدئولوژیک و هـدف آن "نگهبانی از انقلاب اسلامى ايران و دستاوردهاى آن" مبتنى بر رهنمودهاى آیت الله خمینی است.[1] اساسنامۀ سال 1982 سپاه قید می کند که نگهبانی عقيدتى و ایدئولوژیکی از انقلاب بدون آموزشهای عقيدتى سیاسی اعضای آن امکان پذيرنيست. از اين رو مادۀ 11 اساسنامۀ سپاه وظیفۀ "آموزش و پرورش اعضاى سپاه طبق تعاليم و موازين اسلامى . . . در زمـيـنـه هـاى عقيدتى سياسى و نظامى در جهت كسب توان لازم به منظور انجام مأموريتهاى محوله" را به سپاه محول کرده است.[2]
سال گذشته، آیت الله علی خامنه ای رهبر جمهوری اسلامی خواستار احیای آموزشهای عقیدتی سیاسی سپاه شد.[3] به گفتۀ ایشان هدف این آموزشها به وجود آوردن افراد انقلابی و متعالی است.[4] بنا به گفتۀ حجت الاسلام محمد رضا تويسركانى، رئیس ادارۀ آموزش عقيدتى سياسى، "سپاه مـى بـايـسـت بـه دانـشـگـاه انـسـان سـازى تبديل شود . . . تا گـسـتـرش آگـاهـى و تـعـمـيـق مـعـرفـت ديـنـى و رشـد فضائل اخلاقى و التزام عملى به احكام و آداب اسلامى، انـسـجـام درونـى و سـازگـاری بـيـرونـى را پـيـگـيـرى و دنبال كند." [5] بنا به گفتۀ ایشان، " آموزش عقیدتی سیاسی سپاه بر اساس چهار اصل دين مدارى، ولايت محورى، انقلابى گرى و مردمى بودن كليۀ اعضاى سپاه می باشد." [6]
در تهران، همانند واشینگتن، سیاستهای کارگزینی و گزینش کارمندان به مثابه سیاستگزاری کلی و عمومی است. اساسنامۀ سپاه مقرر کرده است که روسای ادارات سیاسی ایدئولوژیکی، انتشارات و تبلیغات، و همچنین ادارات وابسته در سطوح مختلف سپاه، باید از میان روحانیونی انتخاب شوند که مورد تأیید رهبر یا نمایندۀ ایشان در سپاه باشند.[7] امروزه، اغلب این نمایندگان از روحانیون میان پایه هستند. [8] آقائ تويسركانى در چهار نیرو از نیروهای پنجگانه سپاه نماینده دارد: حجت الاسلام سید علی رضا ادیانی در نیروی دریایی سپاه، آقائ حمید قنبری در نیروی هوایی سپاه، حجت الاسلام رمضان علی کوهستانی در نیروی زمینی سپاه و حجت الاسلام علی رضائی در بسیج.[9] نام نمایندۀ آقاي تويسركانى در سپاه قدس ? مجرئ سياست صدور انقلاب در سپاه - شناخته نیست.
بنا بر مادۀ 15 اساسنامۀ سپاه، مسئوليت تعیین "محتواى آموزشهاى عقيدتى سياسى اعـضـاى سـپـاه و بسيج و برنامه ريزى و اجراى آموزشهاى فوق و تربيت و جذب مربى" با فـرماندهی كل است. اگرچه تـبـصـرۀ همان ماده مقرر می کند که "مـحـتـوا و بـرنـامه هاى آموزشهای عقيدتى سياسى و انـتشارات و تبليغات بايد به تأييد مقام رهبرى يا نماينده اى كه در سپاه تعيين می نمايند برسد " [10] اما در عمل رؤسای سپاه و نمايندۀ مقام رهبرى بسیار است.
مطالب آموزشی عقیدتی سیاسی توسط مراکز آموزشی سپاه فراهم می شود. دانشکدۀ عقیدتی سیاسی شهید محلاتی در قم، که سابقا به نام دانشکدۀ علوم و معارف اسلامی شناخته می شد، در سال 1982 تاسیس شده است و یکی از پیشرفته ترین مراکز آموزش عقيدتى سياسى اعـضـاى سـپـاه است.[11] آموزشگاه تخصصی سيد الشهدا در تبريز مرکز آموزش عقيدتى سياسى اعـضـاى نيروهای زمينی سپاه است.[12] هم اکنون، واحد های آموزشی سپاه در چارچوب ساختارهای منطقه ای سازماندهی شده اند. رویهم رفته، این مؤسسات آموزشی بیش از چهار هزار "مربی عقيدتی سياسی" در استخدام خود دارند.[13]
محول کردن وظیفۀ آموزشهاى عقيدتى سياسى اعـضـاى سـپـاه به فارغ التحصیلان دانشکده شهید محلاتی به مثابه محول کردن وظیفۀ نظارت امور سپاه به خود سپاه است. اغلب آنان فارغ التحصیلان تربیت مربی دانشکدۀ شهید محلاتی یا سایر دانشکده های سپاه هستند. از اين رو هیچ عامل غیرنظامی خارج از سپاه برای نظارت یا کنترل باقی نمانده است.
آموزش برای دخالت مستقیم
از آنجا که مطالب آموزشی سپاه طبقه بندي شده اند و در دسترس عموم قرار ندارند، بررسی دقیق و منظم واحدهای درسی آن ممکن نیست. اما تارنمای اینترنتی سازمان عقيدتی سياسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح نمونه ای از مطالب آموزشی را تحت عنوان پرسشها و پاسخهای سیاسی منتشر کرده است.[14] برخی از پرسشهای آخرین شمارۀ این تارنما، که در تاریخ 15 آوریل 2008 منتشر شده اند، از این قبیل است:
نقش دبير كل آژانس بين‌المللی انرژی اتمی تا چه اندازه می‌تواند مؤثر باشد؟ آيا او موذيانه عمل نمی‌كند؟
علت به تعویق افتادن انتخابات ریاست جمهوری لبنان چیست؟
اصطلاح جنگ سرد نوين به چه مناسبت در رسانه‌ها مطرح می‌شود؟
علت نزدیکی مفرط سارکوزی ]رئیس جمهور فرانسه[ به آمریکا (بوش) چیست؟
اظهارات ]آقائ[ جلال طالبانی در مورد قرارداد 1975 (که مرز بین ایران و عراق را تعیین کرد) را چگونه ارزيابی می كنيد؟ [15]
شماره 17 نوامبر 2007 به مسائل داخلی پرداخته و می پرسد:
تفاوت رانت اقتصادی و سياسی در چيست ؟ كدام مقدم است؟
نقش عقيدتی سياسی در مديريت بحرانها به ويژه در صورت اعمال و ادامه تحریمها را ارزيابی كنيد؟
دشمن درونی و بيرونی در عصر كنونی شامل چه مؤلفه‌ها و فرآيندهايی می‌باشد؟
عليرغم فرمايش حضرت امام (ره) مبنی بر عدم دخالت نيروهای نظامی در سياست چرا برخی از فرماندهان سپاه در سياست دخالت می كنند؟
آرايش سياسی احزاب و گروهها در انتخابات آتی مجلس دارای چه ويژگیها و شاخصهايی است؟
در این مجموعه پرسشهای تاریخی هم وجود دارد — "چرا جمهوري اسلامي بعد از فتح خرمشهر ( در سال 1982) جنگ را متوقف نكرد و ادامه داد؟" — و همچنین پرسشهای سیاست خارجی:
" آيا روابط بين ايران و عراق و افغانستان سياسي می‌باشد و يا اينكه به خاطر نزديكی مذهبی و دينی است؟"
"دلايل حمايت جمهوری اسلامی ايران از دولت حماس در لبنان و جنبش حزب‌الله لبنان چيست؟"
" آيا احتمال همراهی كشورهای عربی منطقه با آمريكا بر ضد ايران وجود دارد؟"
"ايران از لحاظ نفوذ ايدئولوژيكی در منطقه چه نقشی را بر عهده دارد؟"
"آيا عاقبت فلسطين آزاد خواهد شد و اسرائيل سقوط خواهد كرد؟"
اغلب پاسخها توجیه مستقیم و غیرمستقیم دخالت سپاه در سیاست است. برای مثال "دلیل دخالت نيروهای نظامی در سياست" چنین توجیه شده است:
"فرمايشات حضرت امام (ره) در باب عدم دخالت نيروهای نظامی در سياست، مصاديقی چون حضور نظاميان در احزاب سياسی، طرفداری از يك حزب در مقابل احزاب سياسی ديگر و... بود. در حالی كه اقدامات سپاه را بايد مبرّا از اين موضوع دانست. برای مثال اگر يك گروه سياسی فعال در كشور، نظريه جدايی دين از سياست را ترويج نمايد و يا حزبی ديگر خواهان اعطای امتيازی خاص به يك دولت خارجی باشد، چون آرمانهايی مانند ولايت فقيه و استقلال كشور مورد تجاوز قرار گرفته است، در اين حال سپاه پاسداران خود را ملزم به اعتراض و اعلام مخالفت با آن می داند. چرا كه حفاظت از آرمان‌های انقلاب را مشمول اين اقدامات نيز می داند. بنابراين نبايد آن را مصداق دخالت نيروهای نظامی در سياست دانسته و تنها آن را در حوزه انجام وظايف گنجانيد."[16]
به پرسشِ "آرایش سیاسی احزاب و گروهها در انتخابات آتی مجلس" چنین پاسخ داده شده است:
"احزاب به معنای واقعی در كشور ما شكل نگرفته و قوام نيافته‌اند . . . احزاب و گروهها بيشتر ?شخصيت محور? هستند تا ?برنامه محور?" بنابراین، تأكيد مطالب آموزشی بر محور دفاع از "ماهیت اسلامی" در مقابل سیاستمداران امری عادی است."[17]
سایر پاسخها نمایانگر جهانبینی پرتوهمئ است که می پندارد "نیروهای شیطانی" مانند ایالات متحده امریکا و اسرائیل همواره در صدد سرنگونی جمهوری اسلامی هستند. بنابراین لازم است که سپاه در امور سیاسی دخالت کند تا بقای جمهوری اسلامی را تضمین کند. موضوع اصلی و دائمی مطالبی که سپاه منتشر می کند در همین راستاست.[18] در حقیقت، نخستین شمارۀ مجلۀ نگاه روز که توسط وزارت دفاع منتشر می شود به "استراتژی‌های فرهنگی و اجتماعی آمريكا عليه جمهوری اسلامی ايران" اختصاص داشت.[19] این مجله هر کنفرانس علمی یا موسسۀ تحقیقاتی را که خارج از ايران دربارۀ ایران یا اسلام تحقیق می کند، عامل صیهونیست می خواند.[20]
تضاد ها و پیامدها
تلاشهای سپاه برای آموزشهای عقيدتی سياسی اعضای آن بلند پروازانه است، اما پایه های تئوریک آن بسیار ضعیف و در بسیاری موارد ضد و نقیض است. تضاد نخست، تضادی است که بین اصول مذهب شیعه و تئوری ولایت وجود دارد: هر یک از پیروان مذهب شیعه حق دارند که مرجع تقلید خود را از میان روحانیون عالی رتبه انتخاب کنند. اما آموزشهای عقيدتی سياسی سپاه اعضای خود را از این حق محروم کرده و آنان را مجبور می کند که از آیت الله خامنه ای، که هنوز به مرتبۀ آیت الله عظمی نرسیده است، تقلید کنند. برای حل این تضاد، سپاه به کیش شخصیت و اتوریته فردی رهبر متوسل شده است. اين امر خود، تضاد دیگری را بوجود آورده است: آیا سپاه یک نیروی مردمی و در خدمت مردم است یا نیروی شبه نظامیِ (میلیشیا) شخصیِ آیت الله خامنه ای؟
تضاد دوم، تضادی است که بین دین و روحیۀ انقلابی وجود دارد: سنت مذهب شیعه بسیار محافظه کار و مخالف سیاسی کردن دین است. این سنت در ضدیت کامل با آموزشهای عقيدتی سياسی سپاه است. شاید به همین دلیل است که رهبران سپاه برای آموزش کادرهای خود به مراکز آموزشی خود تکیه می کنند، چون دانشکده های الهیات و حوزه های علمی از خط فکری سپاه تبعیت نمی کنند.
در حقیقت، آموزشهای عقيدتی سياسی سپاه انحصار آموزشهای دینی را از روحانیون گرفته است و اکنون مراکز متعدد و مستقلی قوانین شرعی را تعبیر و تفسیر می کنند. در نتیجه، اقدامات سپاه، راه را برای دخالت نظامیان در امور دینی باز کرده است. باید در نظر داشت، با وجود اینکه مؤسسات و نهادهای سنتی شیعه ممکن است با ایالات متحده و لیبرالیسم غربی ضدیت داشته یا حداقل نسبت به آن مشکوک باشند، ولی همچنان با عوامگرایی کسانی مانند آقای احمدی نژاد و ترویج خرافات در مورد مهدویت مخالفت دارند.[21] اگر دانشگاههای سپاه موفق شوند حوزه های علمی و مراکز سنتی تعلیمات شیعه را تعطیل کنند، مقامات کنونی و سابق سپاه، مانند آقای احمدی نژاد، قادر خواهند بود که ادعا کنند با امام غایب ارتباط مستقیم دارند، و بدینوسیله روحانیت سنتی شیعه و حتی آیت الله خامنه ای را نیز بر کنار سازند. در حقیقت، بنا به اصول فقه شیعه، مهدی (عج) در زمان رواج فساد و بی نظمی ظهور می کند[22] تا با مبارزه با روحانیون فاسد " اسلام راستین را برقرار کند."[23]
تضاد سوم، تضاد بین دین از یک سو و اصول عقیدتی سپاه به مثابه یک ارتش مردمی از سوی دیگر است بخصوص در زمانی که اکثريت ایرانیان شهرنشين و از نظر دیدگاه و ارزشهای اجتماعی عرفی گرا و گرایش به دور شدن از حکومت مذهبی دارند. سپاه با این تضاد به دو شیوه برخورد کرده است: از یک سو سپاه اعضای جدید خود را از میان مناطق روستایی سنتی تر می گزیند، و از سوی دیگر با استفاده از پاسداران و بسیج قرائت ویژۀ خود از اسلام را به مردم شهرنشين تحمیل می کند. در دراز مدت، ادامۀ هیچ یک از این روشها امکان پذیر نیست. ایران بطور روزافزونی به یک جامعۀ شهرنشین تبدیل می شود، و تعداد جوانان روستایی رو به کاهش است. تحمیل ارزشهای سپاه به شهرنشینان مخالف، به جدایی بیشتر بین مردم و سپاه دامن می زند.
اگر نقش رهبر را هم در نظر بگیریم، این تضاد تشدید می شود: سپاه چگونه می تواند هم یک نیروی مردمی باشد و هم فقط از یک نفر دستور بگیرد؟ حمایت از کیش شخصیت رهبر غیر منتخب، به بهای نادیده گرفتن مسئولان منتخب چون رئیس جمهور یا نمایندگان مجلس تمام می شود. سپاه در میان تضاد بالقوه بین رهبر و مردم قرار گرفته است: تضاد بین فشارهای فزاینده درخواستهای مردم برای اصلاحات سیاسی و اقتصادی از یک سو و مخالفتهای رهبر از سوی دیگر. این تضاد با درگذشت آیت الله خامنه ای و نبود جانشین معین برای او تشدید خواهد شد.
اطاعت محض از رهبر و حفظ ارزشهای انقلابی هم بدون تناقض نیست. رهبران ایران همواره الزامات انقلابی را فدای ملاحظات عملی کرده اند. برای مثال، آنان از ارمنستان مسیحی در مقابل آذربایجان مسلمان حمایت کرده اند. و اخیرا نیز به طالبان، علیرغم دشمنیِ ایدئولوژیکی و مذهبئ آنان با ایران کمک کرده اند. سپاه این مشکل را با بهره گیری از گروههای متعصب مذهبی، همانند انصارِ حزب الله، حل کرده است. اینگونه گروهها خارج از محدودۀ قانون و با اعمال فشار به نهادهای دولتی، آنان را وادار می کنند تا ارزشهای انقلابی را حفظ کنند، حتی در مواردی که رهبر نیز آماده است تا مصالحه کند.
نتیجه گیری
آموزشهای عقيدتى سياسى سپاه، بجای دفاع از حکومتِ روحانیون و دستاوردهاى آن، باعث تضعیف کنترل و نظارت غیرنظامیان بر سپاه شده، و برتری روحانیت شیعۀ سنتی در داخل ایران، و حتی پیروان نظريه حکومتِ اسلامی آیت الله خمینی را تضعیف کرده است. مطالب آموزشی سپاه جهان بینی توهم آلود آن را استحکام می بخشد، و در عین حال اعضای خود را تشویق می کند تا بطور مستقیم در سیاست دخالت داشته باشند. این روند، باعث نظامی شدن هرچه بیشتر جمهوری اسلامی، و قدرتمندتر شدن سپاه شده است. در واقع، همان کودتای خزنده است که سپاه را در ایران به قدرت برتر تبدیل کرده است.
ملاحظات
آقای آلفونه از دانشگاه کپنهاگ و کالج سلطنتی دفاع دانمارک برای پشتیبانی از پژوهشهایش سپاسگزار است. آقائ دکتر مایکل روبین، پژوهشگر مقیم در موسسۀ امریکن انترپرایز، و خانم کریستی هال رابینسون، دستیار ویراستار با آقای آلفونه همکاری کرده اند تا این مقاله چشم انداز خاورمیانه تهیه شود.
[1] - قانون اساسی جمهوری اسلامی، ماده 150.
[2] - اساسنامۀ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز تحقیقات اسلامی طوبا (تهران). تارنمائ:
www.tooba-ir.org/_Book/BookFehrest.asp?BookID=225&ParentID=61149
(مراجعه: 14 ژانویه 2009)
[3] - فرمانده معظم کل قوا فرمودند: "سپاه کهنسال می شود لاکن نگذارید کهنه شود". این جمله بسیار زیبا و حکیمانه است.
فصلنامه مطالعات سیاسی (تهران)، شماره 27 (بهار 2008).
[4] - همانجا.
[5] - رئیس ادارۀ آموزشهای عقيدتى - سياسىِ سپاه در گفتگو با صبح صادق: تربیت محوری مبنای حرکت ماست. صبح صادق (تهران)، 8 ماه مِه 2008. نک. به تارنمای:
www.sobhesadegh.ir/1387/0347/p09.pdf (مراجعه: 7 فوریه 2009)
[6] - مصاحبه با حجت الاسلام و المسلمين محمد رضا تويسركانى. فـصـلنـامـه مـربـيـان (قم)، شماره 27 (بهار 2008) نک. به تارنمای:
www.tooba-ir.org/nashr/morabi/mor27/mor27012.htm#link15(مراجعه:7 فوریه 2009)
[7] - اساسنامه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی. مرکز تحقیقات اسلامی طوبا.
[8] - " تويسركانى رئیس اداره آموزش عقيدتى سياسى سپاه شد." صبح صادق، 4 فوریه 2008. تارنمای:
www.sobhesadegh.ir/1386/0338/p03.pdf (مراجعه: 7 فوریه 2009)
[9] - " مسؤلان عقيدتى سياسى سپاه تاکید کردند: بازنگری در نظام آموزشی عقیدتی با رویکرد معنویت افزایی" صبح صادق، 28 آوریل 2008. تارنمای:
www.sobhesadegh.ir/1387/0347/p09.pdf (مراجعه: 7 فوریه 2009)
و نیز:
"بسیج وسیع ترین مرکز سازماندهی مربیان عقيدتى کشور است. " آژانس خبری فارس نیوز (تهران)، 22 نوامبر 2007. تارنمای:
www.farsnews.net/newstext.php?nn=8609010246 (مراجعه: 7 فوریه 2009)
[10] - اساسنامۀ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی. پژوهشکدۀ تحقیقات اسلامی طوبی.
[11] - " دانشکدۀ عقیدتی سیاسی شهید محلاتی" آفتاب (تهران) . تارنمای:
http://aftab.ir/companies/company.php?id=34250 (مراجعه: 14 ژانویه 2009)
[12] - " مراكز آموزش سپاه مجهز به سيستم مدرن و نوين تكنولوژی آموزشی است." آژانس خبری فارس نیوز، 23 اکتبر 2007. تارنمای:
www.farsnews.net/newstext.php?nn=8608010452 (مراجعه: 7 فوریه 2009)
[13] - "همايش تجليل از مربيان عقيدتی سياسی سپاه برگزار می‌شود." آژانس خبری فارس نیوز، 23 اکتبر 2007. تارنمای:
www.farsnews.net/newstext.php?nn=8502020598 (مراجعه: 7 فوریه 2009)
همچنین " فرمانده كل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، از اجرايي شدن طرح تعالی در سپاه خبر داد." کیهان (تهران)، 29 آوریل 2008. به تارنمای:
www.kayhannews.ir/870210/14.htm#other1406 (مراجعه: 17 فوریه 2009)
[14] - تارنمای اینترنتی سازمان عقيدتی سياسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح. تارنمای:
www.siyasi.ir (مراجعه: 18 ژانویه 2009)
[15] - تارنمای اینترنتی سازمان عقيدتی سياسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح. پرسش و پاسخ سیاسی (تهران) 15 آوریل 2008. تارنمای:
www.siyasi.ir/content/view/2973/1 (مراجعه: 18 ژانویه 2009)
[16] - همانجا.
[17] - همانجا.
[18] - تارنمای اینترنتی سازمان عقيدتی سياسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح:
www.siyasi.ir/component/option,com_remository/func,select/id,9 (مراجعه: 11 فوریه 2009)
[19] - وزارت دفاع جمهوری اسلامی ايران، نگاه روز، تولید سال 2006 ، انتشار در اینترنت 8 نوامبر 2007. تارنمای:
www.siyasi.ir/component/option,com_remository/func,startdown/id,23
(مراجعه: 11 فوریه 2009)
[20] - همانجا.
[21] - علی آلفونه، " احمدی نژاد در برابر روحانیت،" چشم انداز خاورمیانه، شماره 5 (آگوست 2008) تارنمای:
www.aei.org/publication28494
[22] - محمد جواد مشکور، تاریخ شیعه و فرقه های اسلام، چاپ پنجم. (تهران: کتابفروشی اشراقی، 1993)، 132.
[23] - مهدی خلجی، انستیتوی واشینگتن برای سیاست خاور نزدیک:
Apocalyptic Politics: On the Rationality of Iranian Policy (Washington, DC: Washington Institute for Near East Policy, January 3, 2008).
در اغلب رژیمهای توتالیتر، آموزشهای عقیدتی سیاسی از ابزارهای اصلی کنترل نیروهای مسلح توسط رهبران سیاسی و غیرنظامی است. برای مثال، کمیسرهای کا. گ. ب. افکار و عقاید افسران ارتش سرخ را کاملاً تحت نظر داشتند، و هرگاه یکی از آنان از خط فکری رهبر شوروی تخطی می کرد بلافاصله از کار بر کنار می شد. صدام حسین، رئیس جمهور سابق عراق، کادر سیاسی امنیتی نسبتا کوچکی را مامور کرده بود تا از کودتاهای نظامی جلوگیری کنند. اما در جمهوری اسلامی، در واقع، آموزشهای عقیدتی سیاسی وسیلۀ نفوذ و مداخلۀ سپاه در امور غیرنظامیان و کانونهای قدرت روحانیت شده است.
سپاه پاسداران، اصولا یک سازمان ایدئولوژیک و هـدف آن "نگهبانی از انقلاب اسلامى ايران و دستاوردهاى آن" مبتنى بر رهنمودهاى آیت الله خمینی است.[1] اساسنامۀ سال 1982 سپاه قید می کند که نگهبانی عقيدتى و ایدئولوژیکی از انقلاب بدون آموزشهای عقيدتى سیاسی اعضای آن امکان پذيرنيست. از اين رو مادۀ 11 اساسنامۀ سپاه وظیفۀ "آموزش و پرورش اعضاى سپاه طبق تعاليم و موازين اسلامى . . . در زمـيـنـه هـاى عقيدتى سياسى و نظامى در جهت كسب توان لازم به منظور انجام مأموريتهاى محوله" را به سپاه محول کرده است.[2]
سال گذشته، آیت الله علی خامنه ای رهبر جمهوری اسلامی خواستار احیای آموزشهای عقیدتی سیاسی سپاه شد.[3] به گفتۀ ایشان هدف این آموزشها به وجود آوردن افراد انقلابی و متعالی است.[4] بنا به گفتۀ حجت الاسلام محمد رضا تويسركانى، رئیس ادارۀ آموزش عقيدتى سياسى، "سپاه مـى بـايـسـت بـه دانـشـگـاه انـسـان سـازى تبديل شود . . . تا گـسـتـرش آگـاهـى و تـعـمـيـق مـعـرفـت ديـنـى و رشـد فضائل اخلاقى و التزام عملى به احكام و آداب اسلامى، انـسـجـام درونـى و سـازگـاری بـيـرونـى را پـيـگـيـرى و دنبال كند." [5] بنا به گفتۀ ایشان، " آموزش عقیدتی سیاسی سپاه بر اساس چهار اصل دين مدارى، ولايت محورى، انقلابى گرى و مردمى بودن كليۀ اعضاى سپاه می باشد." [6]
در تهران، همانند واشینگتن، سیاستهای کارگزینی و گزینش کارمندان به مثابه سیاستگزاری کلی و عمومی است. اساسنامۀ سپاه مقرر کرده است که روسای ادارات سیاسی ایدئولوژیکی، انتشارات و تبلیغات، و همچنین ادارات وابسته در سطوح مختلف سپاه، باید از میان روحانیونی انتخاب شوند که مورد تأیید رهبر یا نمایندۀ ایشان در سپاه باشند.[7] امروزه، اغلب این نمایندگان از روحانیون میان پایه هستند. [8] آقائ تويسركانى در چهار نیرو از نیروهای پنجگانه سپاه نماینده دارد: حجت الاسلام سید علی رضا ادیانی در نیروی دریایی سپاه، آقائ حمید قنبری در نیروی هوایی سپاه، حجت الاسلام رمضان علی کوهستانی در نیروی زمینی سپاه و حجت الاسلام علی رضائی در بسیج.[9] نام نمایندۀ آقاي تويسركانى در سپاه قدس ? مجرئ سياست صدور انقلاب در سپاه - شناخته نیست.
بنا بر مادۀ 15 اساسنامۀ سپاه، مسئوليت تعیین "محتواى آموزشهاى عقيدتى سياسى اعـضـاى سـپـاه و بسيج و برنامه ريزى و اجراى آموزشهاى فوق و تربيت و جذب مربى" با فـرماندهی كل است. اگرچه تـبـصـرۀ همان ماده مقرر می کند که "مـحـتـوا و بـرنـامه هاى آموزشهای عقيدتى سياسى و انـتشارات و تبليغات بايد به تأييد مقام رهبرى يا نماينده اى كه در سپاه تعيين می نمايند برسد " [10] اما در عمل رؤسای سپاه و نمايندۀ مقام رهبرى بسیار است.
مطالب آموزشی عقیدتی سیاسی توسط مراکز آموزشی سپاه فراهم می شود. دانشکدۀ عقیدتی سیاسی شهید محلاتی در قم، که سابقا به نام دانشکدۀ علوم و معارف اسلامی شناخته می شد، در سال 1982 تاسیس شده است و یکی از پیشرفته ترین مراکز آموزش عقيدتى سياسى اعـضـاى سـپـاه است.[11] آموزشگاه تخصصی سيد الشهدا در تبريز مرکز آموزش عقيدتى سياسى اعـضـاى نيروهای زمينی سپاه است.[12] هم اکنون، واحد های آموزشی سپاه در چارچوب ساختارهای منطقه ای سازماندهی شده اند. رویهم رفته، این مؤسسات آموزشی بیش از چهار هزار "مربی عقيدتی سياسی" در استخدام خود دارند.[13]
محول کردن وظیفۀ آموزشهاى عقيدتى سياسى اعـضـاى سـپـاه به فارغ التحصیلان دانشکده شهید محلاتی به مثابه محول کردن وظیفۀ نظارت امور سپاه به خود سپاه است. اغلب آنان فارغ التحصیلان تربیت مربی دانشکدۀ شهید محلاتی یا سایر دانشکده های سپاه هستند. از اين رو هیچ عامل غیرنظامی خارج از سپاه برای نظارت یا کنترل باقی نمانده است.
آموزش برای دخالت مستقیم
از آنجا که مطالب آموزشی سپاه طبقه بندي شده اند و در دسترس عموم قرار ندارند، بررسی دقیق و منظم واحدهای درسی آن ممکن نیست. اما تارنمای اینترنتی سازمان عقيدتی سياسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح نمونه ای از مطالب آموزشی را تحت عنوان پرسشها و پاسخهای سیاسی منتشر کرده است.[14] برخی از پرسشهای آخرین شمارۀ این تارنما، که در تاریخ 15 آوریل 2008 منتشر شده اند، از این قبیل است:
نقش دبير كل آژانس بين‌المللی انرژی اتمی تا چه اندازه می‌تواند مؤثر باشد؟ آيا او موذيانه عمل نمی‌كند؟
علت به تعویق افتادن انتخابات ریاست جمهوری لبنان چیست؟
اصطلاح جنگ سرد نوين به چه مناسبت در رسانه‌ها مطرح می‌شود؟
علت نزدیکی مفرط سارکوزی ]رئیس جمهور فرانسه[ به آمریکا (بوش) چیست؟
اظهارات ]آقائ[ جلال طالبانی در مورد قرارداد 1975 (که مرز بین ایران و عراق را تعیین کرد) را چگونه ارزيابی می كنيد؟ [15]
شماره 17 نوامبر 2007 به مسائل داخلی پرداخته و می پرسد:
تفاوت رانت اقتصادی و سياسی در چيست ؟ كدام مقدم است؟
نقش عقيدتی سياسی در مديريت بحرانها به ويژه در صورت اعمال و ادامه تحریمها را ارزيابی كنيد؟
دشمن درونی و بيرونی در عصر كنونی شامل چه مؤلفه‌ها و فرآيندهايی می‌باشد؟
عليرغم فرمايش حضرت امام (ره) مبنی بر عدم دخالت نيروهای نظامی در سياست چرا برخی از فرماندهان سپاه در سياست دخالت می كنند؟
آرايش سياسی احزاب و گروهها در انتخابات آتی مجلس دارای چه ويژگیها و شاخصهايی است؟
در این مجموعه پرسشهای تاریخی هم وجود دارد — "چرا جمهوري اسلامي بعد از فتح خرمشهر ( در سال 1982) جنگ را متوقف نكرد و ادامه داد؟" — و همچنین پرسشهای سیاست خارجی:
" آيا روابط بين ايران و عراق و افغانستان سياسي می‌باشد و يا اينكه به خاطر نزديكی مذهبی و دينی است؟"
"دلايل حمايت جمهوری اسلامی ايران از دولت حماس در لبنان و جنبش حزب‌الله لبنان چيست؟"
" آيا احتمال همراهی كشورهای عربی منطقه با آمريكا بر ضد ايران وجود دارد؟"
"ايران از لحاظ نفوذ ايدئولوژيكی در منطقه چه نقشی را بر عهده دارد؟"
"آيا عاقبت فلسطين آزاد خواهد شد و اسرائيل سقوط خواهد كرد؟"
اغلب پاسخها توجیه مستقیم و غیرمستقیم دخالت سپاه در سیاست است. برای مثال "دلیل دخالت نيروهای نظامی در سياست" چنین توجیه شده است:
"فرمايشات حضرت امام (ره) در باب عدم دخالت نيروهای نظامی در سياست، مصاديقی چون حضور نظاميان در احزاب سياسی، طرفداری از يك حزب در مقابل احزاب سياسی ديگر و... بود. در حالی كه اقدامات سپاه را بايد مبرّا از اين موضوع دانست. برای مثال اگر يك گروه سياسی فعال در كشور، نظريه جدايی دين از سياست را ترويج نمايد و يا حزبی ديگر خواهان اعطای امتيازی خاص به يك دولت خارجی باشد، چون آرمانهايی مانند ولايت فقيه و استقلال كشور مورد تجاوز قرار گرفته است، در اين حال سپاه پاسداران خود را ملزم به اعتراض و اعلام مخالفت با آن می داند. چرا كه حفاظت از آرمان‌های انقلاب را مشمول اين اقدامات نيز می داند. بنابراين نبايد آن را مصداق دخالت نيروهای نظامی در سياست دانسته و تنها آن را در حوزه انجام وظايف گنجانيد."[16]
به پرسشِ "آرایش سیاسی احزاب و گروهها در انتخابات آتی مجلس" چنین پاسخ داده شده است:
"احزاب به معنای واقعی در كشور ما شكل نگرفته و قوام نيافته‌اند . . . احزاب و گروهها بيشتر ?شخصيت محور? هستند تا ?برنامه محور?" بنابراین، تأكيد مطالب آموزشی بر محور دفاع از "ماهیت اسلامی" در مقابل سیاستمداران امری عادی است."[17]
سایر پاسخها نمایانگر جهانبینی پرتوهمئ است که می پندارد "نیروهای شیطانی" مانند ایالات متحده امریکا و اسرائیل همواره در صدد سرنگونی جمهوری اسلامی هستند. بنابراین لازم است که سپاه در امور سیاسی دخالت کند تا بقای جمهوری اسلامی را تضمین کند. موضوع اصلی و دائمی مطالبی که سپاه منتشر می کند در همین راستاست.[18] در حقیقت، نخستین شمارۀ مجلۀ نگاه روز که توسط وزارت دفاع منتشر می شود به "استراتژی‌های فرهنگی و اجتماعی آمريكا عليه جمهوری اسلامی ايران" اختصاص داشت.[19] این مجله هر کنفرانس علمی یا موسسۀ تحقیقاتی را که خارج از ايران دربارۀ ایران یا اسلام تحقیق می کند، عامل صیهونیست می خواند.[20]
تضاد ها و پیامدها
تلاشهای سپاه برای آموزشهای عقيدتی سياسی اعضای آن بلند پروازانه است، اما پایه های تئوریک آن بسیار ضعیف و در بسیاری موارد ضد و نقیض است. تضاد نخست، تضادی است که بین اصول مذهب شیعه و تئوری ولایت وجود دارد: هر یک از پیروان مذهب شیعه حق دارند که مرجع تقلید خود را از میان روحانیون عالی رتبه انتخاب کنند. اما آموزشهای عقيدتی سياسی سپاه اعضای خود را از این حق محروم کرده و آنان را مجبور می کند که از آیت الله خامنه ای، که هنوز به مرتبۀ آیت الله عظمی نرسیده است، تقلید کنند. برای حل این تضاد، سپاه به کیش شخصیت و اتوریته فردی رهبر متوسل شده است. اين امر خود، تضاد دیگری را بوجود آورده است: آیا سپاه یک نیروی مردمی و در خدمت مردم است یا نیروی شبه نظامیِ (میلیشیا) شخصیِ آیت الله خامنه ای؟
تضاد دوم، تضادی است که بین دین و روحیۀ انقلابی وجود دارد: سنت مذهب شیعه بسیار محافظه کار و مخالف سیاسی کردن دین است. این سنت در ضدیت کامل با آموزشهای عقيدتی سياسی سپاه است. شاید به همین دلیل است که رهبران سپاه برای آموزش کادرهای خود به مراکز آموزشی خود تکیه می کنند، چون دانشکده های الهیات و حوزه های علمی از خط فکری سپاه تبعیت نمی کنند.
در حقیقت، آموزشهای عقيدتی سياسی سپاه انحصار آموزشهای دینی را از روحانیون گرفته است و اکنون مراکز متعدد و مستقلی قوانین شرعی را تعبیر و تفسیر می کنند. در نتیجه، اقدامات سپاه، راه را برای دخالت نظامیان در امور دینی باز کرده است. باید در نظر داشت، با وجود اینکه مؤسسات و نهادهای سنتی شیعه ممکن است با ایالات متحده و لیبرالیسم غربی ضدیت داشته یا حداقل نسبت به آن مشکوک باشند، ولی همچنان با عوامگرایی کسانی مانند آقای احمدی نژاد و ترویج خرافات در مورد مهدویت مخالفت دارند.[21] اگر دانشگاههای سپاه موفق شوند حوزه های علمی و مراکز سنتی تعلیمات شیعه را تعطیل کنند، مقامات کنونی و سابق سپاه، مانند آقای احمدی نژاد، قادر خواهند بود که ادعا کنند با امام غایب ارتباط مستقیم دارند، و بدینوسیله روحانیت سنتی شیعه و حتی آیت الله خامنه ای را نیز بر کنار سازند. در حقیقت، بنا به اصول فقه شیعه، مهدی (عج) در زمان رواج فساد و بی نظمی ظهور می کند[22] تا با مبارزه با روحانیون فاسد " اسلام راستین را برقرار کند."[23]
تضاد سوم، تضاد بین دین از یک سو و اصول عقیدتی سپاه به مثابه یک ارتش مردمی از سوی دیگر است بخصوص در زمانی که اکثريت ایرانیان شهرنشين و از نظر دیدگاه و ارزشهای اجتماعی عرفی گرا و گرایش به دور شدن از حکومت مذهبی دارند. سپاه با این تضاد به دو شیوه برخورد کرده است: از یک سو سپاه اعضای جدید خود را از میان مناطق روستایی سنتی تر می گزیند، و از سوی دیگر با استفاده از پاسداران و بسیج قرائت ویژۀ خود از اسلام را به مردم شهرنشين تحمیل می کند. در دراز مدت، ادامۀ هیچ یک از این روشها امکان پذیر نیست. ایران بطور روزافزونی به یک جامعۀ شهرنشین تبدیل می شود، و تعداد جوانان روستایی رو به کاهش است. تحمیل ارزشهای سپاه به شهرنشینان مخالف، به جدایی بیشتر بین مردم و سپاه دامن می زند.
اگر نقش رهبر را هم در نظر بگیریم، این تضاد تشدید می شود: سپاه چگونه می تواند هم یک نیروی مردمی باشد و هم فقط از یک نفر دستور بگیرد؟ حمایت از کیش شخصیت رهبر غیر منتخب، به بهای نادیده گرفتن مسئولان منتخب چون رئیس جمهور یا نمایندگان مجلس تمام می شود. سپاه در میان تضاد بالقوه بین رهبر و مردم قرار گرفته است: تضاد بین فشارهای فزاینده درخواستهای مردم برای اصلاحات سیاسی و اقتصادی از یک سو و مخالفتهای رهبر از سوی دیگر. این تضاد با درگذشت آیت الله خامنه ای و نبود جانشین معین برای او تشدید خواهد شد.
اطاعت محض از رهبر و حفظ ارزشهای انقلابی هم بدون تناقض نیست. رهبران ایران همواره الزامات انقلابی را فدای ملاحظات عملی کرده اند. برای مثال، آنان از ارمنستان مسیحی در مقابل آذربایجان مسلمان حمایت کرده اند. و اخیرا نیز به طالبان، علیرغم دشمنیِ ایدئولوژیکی و مذهبئ آنان با ایران کمک کرده اند. سپاه این مشکل را با بهره گیری از گروههای متعصب مذهبی، همانند انصارِ حزب الله، حل کرده است. اینگونه گروهها خارج از محدودۀ قانون و با اعمال فشار به نهادهای دولتی، آنان را وادار می کنند تا ارزشهای انقلابی را حفظ کنند، حتی در مواردی که رهبر نیز آماده است تا مصالحه کند.
نتیجه گیری
آموزشهای عقيدتى سياسى سپاه، بجای دفاع از حکومتِ روحانیون و دستاوردهاى آن، باعث تضعیف کنترل و نظارت غیرنظامیان بر سپاه شده، و برتری روحانیت شیعۀ سنتی در داخل ایران، و حتی پیروان نظريه حکومتِ اسلامی آیت الله خمینی را تضعیف کرده است. مطالب آموزشی سپاه جهان بینی توهم آلود آن را استحکام می بخشد، و در عین حال اعضای خود را تشویق می کند تا بطور مستقیم در سیاست دخالت داشته باشند. این روند، باعث نظامی شدن هرچه بیشتر جمهوری اسلامی، و قدرتمندتر شدن سپاه شده است. در واقع، همان کودتای خزنده است که سپاه را در ایران به قدرت برتر تبدیل کرده است.
ملاحظات
آقای آلفونه از دانشگاه کپنهاگ و کالج سلطنتی دفاع دانمارک برای پشتیبانی از پژوهشهایش سپاسگزار است. آقائ دکتر مایکل روبین، پژوهشگر مقیم در موسسۀ امریکن انترپرایز، و خانم کریستی هال رابینسون، دستیار ویراستار با آقای آلفونه همکاری کرده اند تا این مقاله چشم انداز خاورمیانه تهیه شود.
[1] - قانون اساسی جمهوری اسلامی، ماده 150.
[2] - اساسنامۀ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز تحقیقات اسلامی طوبا (تهران). تارنمائ:
www.tooba-ir.org/_Book/BookFehrest.asp?BookID=225&ParentID=61149
(مراجعه: 14 ژانویه 2009)
[3] - فرمانده معظم کل قوا فرمودند: "سپاه کهنسال می شود لاکن نگذارید کهنه شود". این جمله بسیار زیبا و حکیمانه است.
فصلنامه مطالعات سیاسی (تهران)، شماره 27 (بهار 2008).
[4] - همانجا.
[5] - رئیس ادارۀ آموزشهای عقيدتى - سياسىِ سپاه در گفتگو با صبح صادق: تربیت محوری مبنای حرکت ماست. صبح صادق (تهران)، 8 ماه مِه 2008. نک. به تارنمای:
www.sobhesadegh.ir/1387/0347/p09.pdf (مراجعه: 7 فوریه 2009)
[6] - مصاحبه با حجت الاسلام و المسلمين محمد رضا تويسركانى. فـصـلنـامـه مـربـيـان (قم)، شماره 27 (بهار 2008) نک. به تارنمای:
www.tooba-ir.org/nashr/morabi/mor27/mor27012.htm#link15(مراجعه:7 فوریه 2009)
[7] - اساسنامه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی. مرکز تحقیقات اسلامی طوبا.
[8] - " تويسركانى رئیس اداره آموزش عقيدتى سياسى سپاه شد." صبح صادق، 4 فوریه 2008. تارنمای:
www.sobhesadegh.ir/1386/0338/p03.pdf (مراجعه: 7 فوریه 2009)
[9] - " مسؤلان عقيدتى سياسى سپاه تاکید کردند: بازنگری در نظام آموزشی عقیدتی با رویکرد معنویت افزایی" صبح صادق، 28 آوریل 2008. تارنمای:
www.sobhesadegh.ir/1387/0347/p09.pdf (مراجعه: 7 فوریه 2009)
و نیز:
"بسیج وسیع ترین مرکز سازماندهی مربیان عقيدتى کشور است. " آژانس خبری فارس نیوز (تهران)، 22 نوامبر 2007. تارنمای:
www.farsnews.net/newstext.php?nn=8609010246 (مراجعه: 7 فوریه 2009)
[10] - اساسنامۀ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی. پژوهشکدۀ تحقیقات اسلامی طوبی.
[11] - " دانشکدۀ عقیدتی سیاسی شهید محلاتی" آفتاب (تهران) . تارنمای:
http://aftab.ir/companies/company.php?id=34250 (مراجعه: 14 ژانویه 2009)
[12] - " مراكز آموزش سپاه مجهز به سيستم مدرن و نوين تكنولوژی آموزشی است." آژانس خبری فارس نیوز، 23 اکتبر 2007. تارنمای:
www.farsnews.net/newstext.php?nn=8608010452 (مراجعه: 7 فوریه 2009)
[13] - "همايش تجليل از مربيان عقيدتی سياسی سپاه برگزار می‌شود." آژانس خبری فارس نیوز، 23 اکتبر 2007. تارنمای:
www.farsnews.net/newstext.php?nn=8502020598 (مراجعه: 7 فوریه 2009)
همچنین " فرمانده كل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، از اجرايي شدن طرح تعالی در سپاه خبر داد." کیهان (تهران)، 29 آوریل 2008. به تارنمای:
www.kayhannews.ir/870210/14.htm#other1406 (مراجعه: 17 فوریه 2009)
[14] - تارنمای اینترنتی سازمان عقيدتی سياسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح. تارنمای:
www.siyasi.ir (مراجعه: 18 ژانویه 2009)
[15] - تارنمای اینترنتی سازمان عقيدتی سياسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح. پرسش و پاسخ سیاسی (تهران) 15 آوریل 2008. تارنمای:
www.siyasi.ir/content/view/2973/1 (مراجعه: 18 ژانویه 2009)
[16] - همانجا.
[17] - همانجا.
[18] - تارنمای اینترنتی سازمان عقيدتی سياسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح:
www.siyasi.ir/component/option,com_remository/func,select/id,9 (مراجعه: 11 فوریه 2009)
[19] - وزارت دفاع جمهوری اسلامی ايران، نگاه روز، تولید سال 2006 ، انتشار در اینترنت 8 نوامبر 2007. تارنمای:
www.siyasi.ir/component/option,com_remository/func,startdown/id,23
(مراجعه: 11 فوریه 2009)
[20] - همانجا.
[21] - علی آلفونه، " احمدی نژاد در برابر روحانیت،" چشم انداز خاورمیانه، شماره 5 (آگوست 2008) تارنمای:
www.aei.org/publication28494
[22] - محمد جواد مشکور، تاریخ شیعه و فرقه های اسلام، چاپ پنجم. (تهران: کتابفروشی اشراقی، 1993)، 132.
[23] - مهدی خلجی، انستیتوی واشینگتن برای سیاست خاور نزدیک:
Apocalyptic Politics: On the Rationality of Iranian Policy (Washington, DC: Washington Institute for Near East Policy, January 3, 2008).
::
::
::
::
::
::
::
::
::
::
::
::
0 نظرات:
ارسال یک نظر
برای ارسال نظر : بعد از نوشتن نظرتان در انتخاب نمایه یک گزینه را انتخاب کنید در صورتی که نمیخواهید مشخصات تان درج شود " ناشناس" را انتخاب نموده و نظر را ارسال کنید در صورت مواجه شدن با پیغام خطا دوباره بر روی دکمه ارسال نظر کلیک کنید.
مطالبی که حاوی کلمات رکيک و توهين آمیز باشد درج نميشوند.